به گزارش سینماپرس، اولین جلسه پژوهشی سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر روز شنبه بیست و ششم بهمن ماه به همت شبکه رادیویی گفت و گو با تهیه‌کنندگی فرهاد دهنوی و اجرای علی جعفری با برگزاری نشست «بررسی مرز حرمت در موسیقی از نگاه اسلام» در تالار باربد فرهنگستان هنر برگزار شد.

حجت الاسلام مهدی همازاده ابیانه رییس دفتر طرح و برنامه مدرسه اسلامی هنر در ابتدای این نشست با توجه به مبحث مطرح شده در این نشست به تعریف موضوع «غنا» پرداخت و گفت: واژه غنا به این معنا نیست که همه مصادیق موسیقی حرام است. کما اینکه وقتی به مباحث فقهی حوزه موسیقی می‌پردازیم به شرایطی درباره غنا اشاره می‌کنیم که مصادیق حرام موسیقی را بازگو می‌کند. پس، از همین ابتدا اگر درباره غنا حرف می‌زنیم، درباره تمامیت موسیقی حرف نمی‌زنیم بلکه در حوزه مصادیق حرام موسیقی سخن می‌گوییم.

محل مناقشه تعریف غنا است

این عضو هیات علمی انجمن حکمت و فلسفه ادامه داد: ما باید این را پیش فرض بدانیم که درباره حکم حرام بودن غنا هیچ تردیدی وجود ندارد. این موضوعی است که در تاریخ فقه ما، همه فقها بر حرام بودن غنا توافق نظر دارند. اما در اینجا محل مناقشه تعریف غناست که در این حوزه الی ماشالله تعریف وجود داشته و محل بحث است. در این چارچوب حتی بیش از ۱۲ تعریف وجود دارد که می‌تواند در چارچوب تعریف غنا قرار گیرد. این تعاریف هم از قرن هفتم به بعد مطرح شده است. در این چارچوب برخی از فقها نیز به موضوع تعریف کلمه «طرب» در فضای غنا پرداخته‌اند که در این شرایط نیز این کلمه می‌تواند در بحث حرام بودن و در چارچوب غنا قرار گیرد.

همازاده با اشاره به برخی از تعاریف فقها و دانشمندان علوم اسلامی در زمینه تعریف از «غنا» گفت: یکی از مشکلاتی که ما در این زمینه، بحث تعریف چنین واژگانی در حوزه موسیقی است که کار را کمی مشکل کرده است. من تا همین جا که مطلع بحث بود، باید عرض کنم که ما در تعریف غنا ابهام و پیچیدگی‌هایی داریم که در کنار کلمه‌هایی چون لهو نیز ماجرا را کمی پیچیده‌تر می‌کند. این محل نقطه‌ای است که می‌توانیم روی آن تمرکز کرد.

مرز میان موسیقی و غنا کجاست؟

وی در ادامه صحبت‌های خود با تشریح برخی روایت‌ها و احادیث مختلف دین اسلام  به موضوع مرز میان موسیقی و غنا تصریح کرد: ببینید ما در دوران حکومت بنی امیه موسیقی به آن معنایی که در امروز اجرا می‌شود نداشتیم. یعنی ما در این مجالس شاهد اتفاقاتی بودیم که موسیقی وسیله‌ای برای میل به فحشا بوده است. یعنی ما در بستر تاریخی شاهد این هستیم که شارع بر اساس آن می‌گوید موسیقی حرام است. این شرایط دربرگیرنده شرایط خاصی بوده که موجب شده شارع بر اساس آن بگوید موسیقی حرام است. اینها به ما می‌گوید غنا در آن دوره چنین کارکردی داشته است.

این کارشناس مسائل فقهی درباره مرزبندی‌هایی که امروز در حوزه مسائل فقهی موسیقی مطرح می‌شود، بیان کرد: ظاهرا با توجه به ادله‌های مختلف ما می‌توانیم ملاک‌هایی را در این حوزه بیرون بکشیم که می‌تواند به معنای روشنی در تفکیک غنا و موسیقی برسد. اگر ما از این مسیر وارد شویم می‌توانیم وارد تعریف‌هایی از غنا شویم که آن صوتی می‌شود که می‌تواند بسترساز نوعی از گمراهی باشد. یعنی اگر چنین کارکردی داشته باشد قطعا جزو مصادیق غناست ولی وقتی از این حوزه خارج می‌شویم نمی‌توانیم حکم قطعی درباره «حرمت» داد. به نظر می‌آید در این راه نیازمند نوزایی در روش استنباط هستیم که می‌تواند راه روشن‌تری را برای ما تعیین کند.

رییس دفتر طرح و برنامه مدرسه اسلامی هنر در بخش پایانی صحبت‌های خود اظهار کرد: ما از سال ۸۸ در حوزه مسائل فقهی مرتبط با هنر به صورت جدی در حوزه علمیه قم وارد کار شدیم. کاری که در این فضا می‌توان انجام داد ایجاد یک ارتباط نزدیک با هنرمندان عرصه‌های مختلف است که تاکنون در برخی مقاطعی که کارها انجام شد استقبال خوبی هم از آن انجام گرفت. اگر ما دنبال نتایج کوتاه هستیم راه‌های علمی و درستی در این زمینه وجود دارد که می‌تواند با همکاری میان هنرمندان و حوزه، سرانجام مطلوبی داشته باشد.   البته یک نکته دیگری که می‌توان در این زمینه اشاره کرد، بحق تلقی برخی از فقها از فضای فعلی حوزه موسیقی است که بر این باورند این فضا، فضای فسادانگیزی است که نکات فقهی را نیز مورد توجه قرار می‌دهد. پس اگر در حوزه بتوانیم به منابع درست، اصولی و علمی در این حوزه توسط دست اندرکاران موسیقی برسیم، قطعا مباحث فقهی موسیقی نیز به نکات روشنی می‌رسد.

ضرورت استحکام روابط بین هنرمندان و حوزه‌های علمیه

حجت‌الاسلام سید فرید حاج سیدجوادی مدیر مدرسه عالی فقه و اصول حوزه علمیه قم هم در ادامه این نشست ضمن بیان معانی مختلفی که از دو واژه «غنا» و «موسیقی» مطرح می‌شود، توضیح داد: اکنون مساله مبتلابه ما در این حوزه، هم معانی مرتبط با حوزه موسیقی است و هم ماجرای مربوط به «ساز» است. این شرایط انقدر برای فقهای نسل اول ما معلوم و روشن بوده که چندان وارد جزییات آن نشده و آن را در حوزه تحریم موردتوجه قرار می‌دهند. حتی برای این جامعه نیز آنچنان اهمیتی وجود نداشت که بخواهند وارد جزییات شوند بنابراین این مقوله را تحریم می‌کردند. اما در این بین مساله موسیقی نسبت به روایتی مرتبط با غنا نیز بسیار کمتر به آن پرداخته شده که از نظر فقهی می‌توانیم به آن اشاره کنیم. در این راه تعداد روایات مرتبط با حوزه موسیقی بسیار کمتر از غناست.

این مدرس حوزه علمیه در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: به اعتقاد من یک گفتگو و رفت و آمد تخصصی لازم است تا فقهای دین درباره موسیقی باهم به بحث و تبادل نظر بپردازند. الان در فضای فقهی موسیقی ما، خیلی کم هستند که به صورت مطلق موسیقی را حرام بدانند و عمدتا بین ساز و آواز حرمت‌هایی را قائلند که آن هم به صورت جداگانه و استفاده آنها در فضای لهو و لعب می‌تواند مورد توجه بیشتر قرار گیرد. از سوی دیگر تا وقتی موسیقی به عنوان یک صنعت فرهنگی مطرح نمی‌شد طبیعتا موضوع موسیقی و مسائل فقهی در آن نیز مورد توجه قرار نمی‌گرفت اما وقتی به تکثر آنها می‌رسیم، می‌بینیم که معانی و تفاسیر زیادی در این فضا مطرح می‌شود.

حاج سید جوادی تصریح کرد: شرایط امروز ما درباره ساز و آواز ما در آستانه تصمیم‌گیری برای حرام یا حلال بودن آن است. در این راه مصادیقی از موسیقی چه در حوزه آوایی و چه در حوزه دستگاهی ذیل این عنوان می‌گنجد. ما هنوز در ذهنیت عمومی فقه و موسیقی با مسائلی روبه رو هستیم که باید برای آن تعاریف روشن و مبتنی بر علوم فقهی داشت.   ما در حوزه افق فقهی و افقی سیاستگذاری نیازمند یک رابطه عمیق است که هنوز نتوانسته در حوزه مباحث فقهی عمق پیدا کند. ما به بازخوانی منابع فتوا نیز نیازمندیم. کما اینکه در این چارچوب ما فقط مشغول رجوع به مباحث قدیمی هستیم که بازخوانی این منابع امری ضروری است. در این راه مطالعه کتاب اخیر مقام معظم رهبری در حوزه فقه و موسیقی که فکر می‌کنم در یک سال اخیر منتشر شده می‌تواند یکی از راه‌های مناسب برای رسیدن به نکات روشن در این زمینه باشد.

وی تصریح کرد: اکنون موسیقی نسبت به همه هنرها سهم جدی‌تری نسبت به سایر هنرها در سبد فرهنگی جامعه دارد. وقتی ما بتوانیم به وسیله جامعه تخصصی این شرایط را به مجموعه‌هایی چون حوزه و دانشگاه انتقال دهیم قطعا به نتایج بهتری در این زمینه می‌رسیم.

این مدرس حوزه ادامه داد: امروز مساله‌ای چون سقط جنین تبدیل به موضوعی شده که آمار ارائه شده آن بسیار بیشتر از آن چیزی است که می‌شنویم و فقها هم در این حوزه ورود پیدا کرده اند که بتوانند به نتایج موثری برای این معضل برسند. موسیقی هم از این قاعده مستثنی نیست. هنر موسیقی ابزار فرهنگی است که در سبد فرهنگی خانوار ایرانی نقش بسیار زیادی دارد، پس اگر فقها نیز به این جریان ورود پیدا کنند طبیعتا نتیجه‌های خوبی در این حوزه خارج می‌شوند. اگر فقهای ما به نقش جدی موسیقی در جامعه برسند و بفهمند وزن ابزارهای فرهنگی در هدایت دین، نقش مهمی است ما می‌توانیم کارهای درستی در این زمینه انجام دهیم. کما اینکه مقام معظم رهبری در تالیف کتابی که پیرامون موضوع فقه و موسیقی انجام دادند به روشن شدن دیدگاه‌های یک مرجع دینی درباره موسیقی نیز کمک بسیار ارزشمندی انجام دادند.

از شکاف فقه و موسیقی ضرر می‌کنیم

محمد اله یاری مدیر کل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در این نشست پژوهشی با قدردانی از کارشناسان حاضر در نشست اول بیان کرد: ما در انتخاب موضوعات خیلی حساسیت به خرج دادیم، وقتی هم کتاب مقام معظم رهبری درباره فقه و موسیقی منتشر شد جلساتی برگزار شد که بتوانیم این کتاب ارزشمند را بیشتر در جامعه موسیقی مطرح کنیم.  

وی افزود: به هر حال فاصله میان موسیقی و فقه در جامعه ما وجود دارد و این فاصله ما را به شدت اذیت می‌کند ‌و ما از این شکاف بیشترین ضرر را کردیم. کما اینکه شاید در این بین بسیاری از هنرمندان و فعالان حوزه موسیقی کشور باشند که بدون در نظر موارد فقهی در کار موسیقی باشند. اما من معتقدم مواردی این چنین چالش‌های جدی ما در دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای مرتبط است. حوزه دین باید در این زمینه به کمک ما بیاید که بتوانیم میان آنچه در موسیقی کشور در جریان است و مبانی مربوط به حوزه فقه و موسیقی فاصله را نزدیک کنیم. ما در این زمینه آماده هرگونه کمکی هستیم که بتوانیم این دغدغه جدی را مرتفع کنیم.